تئاتر بی‌دکور

 

چرا صحنه‌های نمایش فاقد زیبایی‌شناسی است؟/ به سوی 

 

ضعف زیبایی‌شناختی صحنه‌های نمایش طی یک دهه اخیر افزایش یافته است. این نقصان را با دو هنرمند و طراح صحنه مطرح کردیم که نتیجه در ادامه می‌آید.

به گزارش خبرنگار ایلنا، یرژی گروتفسکی، مدرس و کارگردان نامدار لهستانی در آغاز فعالیت – در دوره‌ای که بعضی کارشناسان معتقد به وابستگی‌های نظری او به آنتونن آرتو هستند - این پرسش را پیش کشید: تئاتر چیست؟ او در جستجوهایش برای پاسخ به این پرسش دریافت که تئاتر می‌تواند بدون گریم، لباس، دکور، صحنه، نورپردازی و تاثیرات صوتی وجود داشته باشد اما بدون رابطه بین تماشاگر و بازیگر نه. گروتفسکی این رابطه اساسی و رویارویی را تئاتر بی‌چیز نامید.

بازیگران گروتفسکی اسباب و وسایل صحنه را نه طبیعت گرایانه (ناتورالیستی)، بلکه همچون خودانگیختگی خیالی کودکانه و پختگی یک بازیگر کارکشته به‌ کار می‌بردند. به این ترتیب که کف صحنه می‌توانست دریا باشد، میز نقش قایق را ایفا کند و میله‌های پشت صندلی به یک سلول تبدیل شوند. آنها اجازه نداشتند از دکور و تغییر لباس استفاده کنند تا نشان دهند تغییر در نقش و درون شخصیت‌ها به وقوع می‌پیوندد نه خارج از آن. کارگردان از دکور و گریم به مفهوم سنتی استفاده نمی‌کرد و تنها اشیایی را روی صحنه قرار می‌داد که در طول اجرا و منطبق با نیازهای نمایش استفاده می‌شدند.

در ایران نیز گروهی انگشت‌شمار از هنرمندان روزگاری تحت تاثیر این جریان نمایش‌هایی به صحنه بردند، اما تجربه بیش از سی‌سال گذشته نشان می‌دهد تلاش‌های نظری هیچ‌یک از نظریه‌پردازان و هنرمندان اروپای شرقی و غربی تاثیر چندانی بر روند هنر نمایش در ایران نگذاشته، بلکه تنها اجرای تزئینی و ویترینی تجربیات دیگران را شاهد بوده و هستیم.

علاوه بر جریانی که آگاهانه تصمیم گرفت از تجربه‌ هنرمندان دیگر نقاط جهان مثل خالی کردن صحنه از دکور و تاکید بیشتر بر توانایی بازیگر برای ارتقای کیفیت تئاتر وطنی استفاده کند؛ بخش عمده‌ای از کارگردانان و طراحان در سال‌های اخیر به دلایل دیگری چنین تمهیدی را در دستور کار قرار دادند. این گروه‌ها کاهش چشمگیر بودجه هنرهای نمایشی، افزایش بهای مواد مورد نیاز برای طراحی صحنه و کاستی‌هایی از این دست را عمده‌ترین دلایل نیل به‌‌سوی صحنه‌های بی‌دکور عنوان می‌کنند.

منوچهر شجاع، هنرمند صاحب سبک و با تجربه تئاتر کشور در همین رابطه اظهار کرد: آنچه در زمینه طراحی صحنه آثار نمایشی طی این چند سال رخ داد باید با جدیت و دقت بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد. به هرحال عده‌ای باتوجه به شکل اجرایی که درنظر داشتند طراحی صحنه ساده، خلاصه شده یا مینیمال را اجرایی کردند. اما قطعا بودند گروه‌هایی که بدون سنجش نیاز نمایش دست به چنین کاری زدند و معمولا هم ترکیب‌بندی درستی ندارد.

او که پایان‌نامه دوران دانشجویی‌اش را با محوریت کنکاش بر طراحی صحنه استیلیزه ارائه کرده است، افزود: همواره سعی می‌کنم با کمترین نشانه‌ بیشترین امکان را برای تخیل مخاطب درنظر بگیرم، اما اگر به چیز دیگری نیاز باشد قطعا به آن‌سو حرکت خواهم کرد تا به شکل‌گیری کلیت اثر کمک کند.  

روند تزریق قطره‌چکانی بودجه به گروه‌های نمایشی به‌ویژه طی هشت سال زمامداری دولت‌های نهم و دهم افزایش یافت اما در شرایطی که انتظار می‌رفت با شروع فعالیت دولت یازدهم این روند سیر معکوس داشته باشد، مدیران دولتی عرصه فرهنگ به‌ویژه مشاوران اقتصادی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون امور هنری به استقبال تجربه مدیریت هشت سال گذشته رفتند - البته مشورت با بعضی هنرمندان تئاتر - و بر طبل "تئاتر خصوصی" کوبیدند تا پرداخت‌‌های قطره‌چکانی ادامه یابد.

به این ترتیب نمایش‌ها هر روز بیشتر از روز قبل خالی از دکور روی صحنه رفتند که با آنچه توسط نظریه‌پردازانی چون گروتفسکی مطرح شد، تفاوت چشمگیر داشت. امیررضا کوهستانی، کارگردان خلاق تئاتر ایران از معدود هنرمندانی است که طی یک دهه اخیر، آگاهانه چیدمان شلوغ صحنه را از آثار خود حذف کرده و در این زمینه به‌سوی نوعی زیبایی‌شناسی مینیمال پیش رفته است. اما آیا مدیران با کاهش پرداخت‌های مالی، حذف اجزاء صحنه را به تمام تئاتر ایران توصیه می‌کنند؟ از سوی دیگر صحنه‌های ‌بی‌دکور چه میزان با اندیشه گروه‌ها مطابقت دارد؟

شجاع در پاسخ به این سوال اظهار کرد: تا حدی می‌توان چنین گفت که حرکت گروه‌های نمایشی به سوی خالی شدن صحنه از دکور در سالیان اخیر چندان بر مبنای اندیشه نبود ولی گروه‌هایی هم هدفمند طراحی مینیمال را در دستور کار قرار دادند که باید به آنها نیز توجه کنیم.

 اما فضای نامناسب ایجاد شده در زمینه طراحی صحنه و دکور علاوه بر سالن‌های تئاتر در فضای علمی و آکادمیک نیز قابل ردگیری‌ست. ضعف توجه به مقالات و تکنیک‌های روزآمد به شدت احساس می‌شود و انگیزه دانشجویان با کاهش مواجه است.

پیام فروتن‌: آنچه امروز رخ داده محصول بی‌اخلاقی‌ست

پیام فروتن، طراح صحنه و مدرس دانشگاه با تاکید بر اینکه اسفناک بودن وضعیت طراحی صحنه آثار نمایشی از منظر زیبایی‌شناختی نیاز به اثبات ندارد؛ اظهار کرد: مسئله این است که تئاتر همگام با سایر عرصه‌های اجتماعی در این سال‌ها تحت تاثیر قرار گرفته خارج از این زنجیره قابل پیگیری نیست. در تئاتر شاهد بروز نوعی بی‌اخلاقی هستیم و این آشفتگی معلول بحران اقتصادی به نظر می‌رسد اما سوال این است که مگر تئاتر ما از قدیم همواره با این مسئله درگیر نبود؟

او افزود: فعالیت در تئاتر ایران همواره سخت بوده و هیچگاه بودجه و حمایت مالی آنچنانی در کار نبوده است. پس چرا آن زمان با چنین وضعیت آشفته‌ای در زمینه طراحی صحنه مواجه نبودیم؟

این مدرس دانشگاه در پاسخ گفت: به جرات می‌توان گفت آنچه امروز رخ داده محصول بی‌اخلاقی‌ست. به این دلیل که هنرمند تئاتر ما خودش را ملزم نمی‌داند محصول باکیفیت خلق کند و در معرض دید مخاطب قرار دهد. این اتفاق نه‌تنها در طراحی صحنه که در بازیگری، کارگردانی و دیگر عناصر مشترک در خلق آثار نمایشی به چشم می‌خورد.

او ادامه داد: بحث فقط عدم وجود تخیل در صحنه‌ها و نمایش‌ها نیست، بلکه دغدغه هنرمندانه (آرتیستیک) وجود ندارد. دانشجو هم به کار بزرگترهایش نگاه می‌کند و الگو می‌گیرد؛ اینها از یکدیگر جدا نیستند.

فروتن اما به یک آسیب جدی ایجاد شده در یک دهه اخیر اشاره کرد و گفت: همه می‌خواهند یک ساله ره صدساله طی کنند و خیلی به سرعت دیده شوند. جالب اینکه دانشجو به جایی جز سالن اصلی تئاتر شهر رضایت نمی‌دهد اینجا هم با همان اصل کلی بی‌اخلاقی مواجه هستیم که در جریان تئاتر دانشگاهی هم وجود دارد. اینها به یکدیگر متصل هستند.

این هنرمند خاطرنشان کرد: دانشجو‌ در جریان تحصیل کار تولید نمی‌کند و خبری از مقالات و کتاب‌های به روز نیست. اساتید کار تولید نمی‌کنند و ‌در جریان اتفاقات روز جهان قرار ندارند. آنچه در نتیجه رخ می‌دهد روزمرگی و فاصله گرفتن از اندیشه تغییر است. اگر دقت کنیم امروز در تمام عرصه‌های تئاتری اندیشه تغییر وجود ندارد.

قطعا امکان استفاده از نظرهای دیگر هنرمندان و طراحان صحنه در این گزارش وجود داشت؛ اما به گفته پیام فروتن، آفتاب آمد دلیل آفتاب. وضع وخیم طراحی صحنه در تئاتر کشور برهمه دست‌اندرکاران، منتقدان و مدرسان هنرهای نمایشی روشن است. بر همین اساس خبرگزاری کار ایران به زودی با برگزاری نشست تخصصی به بررسی دلایل وضعیت موجود می‌پردازد و راه‌کارهای برون‌رفت از این نقصان را پیگیری می‌کند.

 

 

پیام فروتن

 

 

 

پیام فروتن: مهم‌ترین وظیفه طراح صحنه افزودن یك ایده جدید به متن است

 

كارگاه «چگونگی فرایند خواندن متن تا ایده‌یابی برای طراحان صحنه تئاتر» با تدریس پیام فروتن صبح روز چهارشنبه 15 مهر هم‌زمان با برگزاری دوره بیست و چهارم تئاتر «سوره ماه» در سالن اوستای حوزه هنری برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی مرکز محافل و جشنواره های حوزه هنری، در ابتدای این جلسه پیام فروتن با تشریح وضعیت موجود طراحی صحنه گفت: وضعیت طراحی صحنه در شهرستانها بهتر از تهران نیست و فاجعه بار است. الان مسئله ای به نام طراحی صحنه نداریم؛ چون طراحی صحنه به طور عمومی به چهار عنصر زیبایی شناسی، فناوری و تكنولوژی، اقتصاد و فرهنگ وابسته است. ما در این چهار عنصر دو عنصر اقتصاد و تكنولوژی را نداریم. سال‌هاست كه بسیاری از فناوری‌های مرتبط با طراحی صحنه نه تنها در شهرستان بلكه در تهران نیز از بین رفته است.

وی افزود: تالار وحدت به عنوان بزرگ‌ترین كارگاه دكور خاورمیانه برای ساخت یك كارگاه اپرای عروسكی از بین رفت و به زرس قاطع می توانم بگویم یك سالن تئاتر خصوصی است كه تصدی آن به دست یك نفر است.

فروتن ادامه داد: كارگاه دكور تئاتر شهر نیز به بهانه تولید تئاتر خصوصی از بین رفت و حتی الان تئاتر خصوصی و دولتی و چیزی كه هویت ما را نشان می دهد، نداریم. در زمینه امكانات سالن هیچ چیز جدیدی در سال های اخیر وارد تئاتر نشده است.

این طراح صحنه خاطرنشان كرد: در بحث اقتصادی برای هر كاری قراردادی بسته می شد و تكلیف هر گروهی مشخص بود و می دانستند چه میزان درآمد كسب می كنند. به بهانه تئاتر خصوصی قرارداد تیپ به وجود آمد كه الان اعمال نمی شود و به طور عملی كارگردانان ما هیچ اهمیتی به طراح صحنه نمی دهند.

وی پس از تشریح وضعیت موجود طراحی صحنه، درخصوص استانداردهای رایج طراحی صحنه گفت: تحولات عمده در عرصه تئاتر همیشه از صحنه پردازی شروع شده و در ادامه به حوزه های دیگر سرایت پیدا كرده است. یكی از بزرگ‌ترین تئوریسین های تئاتر «اریك بنتلی» جهان تئاتر را به دو بخش جهان قدیم و جدید طبقه‌بندی می كند.

فروتن ادامه داد: بنتلی معتقد است آدولف آپیا باعث تفكیك این دو جهان از یكدیگر شده است. آپیا بزرگ‌ترین نظریات خود را درباره طراحی صحنه مطرح كرده است. در اوایل قرن بیستم فورتوریست‌ها كنش‌هایی را در ایتالیا انجام دادند. بزرگ‌ترین كنشی كه فوتوریست‌ها انجام دادند حذف قاب صحنه بود و همچنین آن ها فرایند اجرا را وارد فرایند تماشای مخاطبان كردند. بزرگ‌ترین كنش های تئاتری از طریق صحنه پردازی رخ داده است و به همین طریق پرفورمنس به عنوان اصلی ترین شاخه های هنری قرن بیستم به وجود می آید.

وی خاطرنشان كرد: متأسفانه ما در حال حذف طراحی صحنه هستیم و توقع داریم تئاتر ما در حوزه كارگردانی، نمایشنامه نویسی و بازیگری متحول شود.

این طراح صحنه با بیان اینكه طراح صحنه باید متن نمایش را در یك نوبت و به طور پیوسته بخواند، افزود: مكان و زمان و نور باید مناسب باشد و این یا با یادداشت برداری اتفاق می افتد و یا اینكه با ماژیك های رنگین قسمت هایی را كه می تواند حقایقی را برای ما آشكار كند رنگی می كنیم.
 فروتن با اشاره به نظریات خوانش متن توضیح داد: دو نظریه درباره خوانش متن كه سردمدار آن رزمری اینگهام است، وجود دارد. او معتقد است كه طراح صحنه متن را بارها باید بخواند. طراح صحنه مثل بازرس امور جنایی عمل می كند؛ یعنی متن را می خواند و حقایق و شهود را از داخل متن با خواندن بیشتر استخراج می كند.

وی افزود: نظریه دوم نوشتاری نیست اما طراحان بزرگی مثل رالف كولتای هستند كه از خلال تجربیات خود این نكته را بیان می كنند. او بارها برای متنی طراحی صحنه انجام داده كه اصلا آن را نخوانده است و این طراحی را با گفت‌وگو با كارگردان به دست می آورد. وقتی كارگردانی طراح صحنه را دعوت می كند، هنوز دورخوانی را انجام نداده است و اولین كسی كه كارگردان به استخدام اثر خود در می آورد، طراح صحنه است.

این طراح صحنه با اشاره به اینكه بسیاری از كارگردانان ما معتقدند كه ایده و تصویر برای آن‌هاست و آن‌ها طراحی صحنه را انجام می دهند، افزود: اولین ایده های تصویری را طراح صحنه به كارگردان می‌دهد. شكی نیست كه طراح صحنه در حوزه هنرهای تجسمی از كارگردان می داند. مهم‌ترین وظیفه طراح صحنه این است كه چیزی به متن اضافه كند نه اینكه آن را بازنمایی كند.

وی درخصوص طراحانی صحنه ای كه با كارگردان آشنا نیستند، بیان كرد: طراح صحنه ای كه كارگردان را نمی شناسد باید با كارگردان جلسات گفت‌وگو بگذارد تا درباره نگرش و جهان بینی یكدیگر اطلاعات به دست بیاورند. طراح صحنه ای كه می خواهد طراحی كند اول از هر چیز به سالن فكر می كند كه چه ابعادی دارد. دومین موضوع با اهمیت بودجه است كه چقدر می توانیم خرج طراحی صحنه كنیم. سومین مسئله مربوط به شیوه اجراست كه كارگردان چه سلیقه و دكوری دارد.

فروتن در ادامه به تشریح دیدگاه های مختلف درباره طراحی صحنه پرداخت و گفت: در دیدگاه اول طراح صحنه از طریق تحلیل به طراحی صحنه می رسد و گاهی نیز در دیدگاه دوم طراح صحنه از فضای حسی به تحلیل می رسد.

وی با ذكر مثالی افزود: در كارگردانی به شیوه استانیسلاوسكی مهم تحلیل وقایع است و از تحلیل به احساس و طراحی می رسد. در شیوه «مه‌یر هولد» او به یاد ژست صورت خود می افتد و حس خود را در فرم جاری می كند و این كاری است كه تمام فرمالیست ها انجام می دهند و فرم و شكل از اولویت برخوردار است. كولتای فرمالیست و اینگهام رئالیست است.

فروتن خاطرنشان كرد: ما موسیقی را احساس می كنیم نه تحلیل. پس از آن كلمات حسی درباره آن به دست می آوریم و به همین دلیل ناب ترین هنر موسیقی است. وقتی متنی را برای اولین بار می‌خوانیم درگیری حسی با آن پیدا می كنیم و در دفعات بعد پای تحلیل به میان می آید. اگر متن را 10 بار بخوانید و وارد فضای حسی شوید، این تفاوت به وجود می آید كه طراح درگیر تحلیل می شود. بزرگ‌ترین اشتباه طراح صحنه این است كه تحلیل خود را از نمایش طراحی كند.

وی با بیان اینكه قالب كارگردانان ما صحنه صفری كه مخاطب در نمایش مدرن بدون پرده می بیند فراموش می كنند، افزود: این صحنه بسیار می تواند روی مخاطب تأثیر گذاشته و حس او را درگیر كند. قالب كارگردانان ما صحنه صفر را فراموش می كنند.

این طراح صحنه با اشاره به اینكه طراح صحنه از زمان ایده تا طراحی صحنه سه مرحله را طی می كند، تشریح كرد: در مرحله اول طراح صحنه به شدت خلاق است. در مرحله دوم ایده تبدیل به یك عنصر ناب می شود. در مرحله سوم طراح صحنه تبدیل به هنرمند اجرایی می شود.

وی در پایان گفت: بزرگ‌ترین منبع برای طراحی صحنه تصویر است و توانایی تركیب تصاویر كار طراح صحنه است. هر طراحی برای طراحی صحنه و رسیدن به ایده بزرگ خود روشی دارد كه به تدریج به آن می رسد.